Stanford Hapishane Deneyi, üniversite öğrencilerinin simüle edilmiş bir hapishane ortamında mahkum veya gardiyan rollerinin öğrenciler üzerindeki etkisinin incelendiği bir sosyal psikoloji çalışmasıdır.

     1971'de psikolog Philip Zimbardo ve meslektaşları, mahkum veya hapishane gardiyanı olmanın etkisini inceleyen bir deney yapmaya başladılar. Stanford Hapishane Deneyi olarak bilinen çalışma, psikoloji tarihinin en çok bilinen çalışmalarından biri haline geldi. Stanley Milgram'ın (en iyi ünlü itaat deneyi ile tanınan) eski bir sınıf arkadaşı olan Zimbardo, Milgram'ın araştırmasını genişletme üzerine çalıştı ve durumsal değişkenlerin insan davranışı üzerindeki etkisini daha fazla araştırmak istedi. 

     Araştırmacılar, simüle edilmiş bir hapishane ortamına yerleştirildiğinde katılımcıların nasıl tepki vereceğini bilmek istiyorlardı.

     Zimbardo bir röportajda “Psikolojik ve fiziksel olarak sağlıklı çocuklarınızınk olduğunu, hapishane benzeri bir ortama gireceklerini ve bazı sivil haklarının feda edileceğini bildiklerini düşünün.  Bu sağlıklı ve iyi çocuklar kötü bir yere yerleştirildiklerinde iyilikleri zafer kazanır mıydı?”  demiştir. 

KATILIMCILAR

     Araştırmacılar, Stanford Üniversitesi'nin psikoloji binasının bodrum katında sahte bir hapishane kurdu ve ardından hem mahkum hem de gardiyan rollerini oynaması için 24 lisans öğrencisi seçti. Katılımcılar ceza geçmişi, psikolojik sorunlar ve önemli tıbbi durumların olmadığı 70 gönüllüden oluşan daha geniş bir gruptan seçildi. Gönüllüler bir ila iki haftalık bir süre boyunca günde 15 dolar karşılığında deneye katılmayı kabul ettiler.

AYAR VE PROSEDÜRLER

     Simüle edilmiş hapishanede üç adet altıya dokuz metrelik hapishane hücreleri vardı. Her hücrede üç mahkum kalıyordu ve her hücrenin içinde de üç bebek karyolası vardı. Hapishane gardiyanları ve müdür için hücrelerin karşısındaki diğer odalar kullanıldı. Küçük bir alan tecrit odası olarak belirlenmişken, başka bir küçük oda da hapishane avlusu olarak kullanılmıştır. 24 gönüllü, belirlenen gardiyan ve mahkum rollerine rastgele olarak seçildi. 

     Mahkumlar bu çalışma sırasında günde 24 saat sahte hapishanede kalacaklardı.  Gardiyanlar, sekiz saatlik vardiyalarla üç kişilik ekip oluşturarak çalışmak üzere görevlendirildi. Her vardiyadan sonra gardiyanların bir sonraki vardiyaya kadar evlerine dönmelerine izin verildi. Araştırmacılar, gizli kameralardan ve mikrofonlardan yararlanarak mahkumların ve gardiyanların davranışlarını gözlemleyebildiler.

STANFORD HAPİSHANE DENEYİ SONUÇLARI

     Stanford Hapishane Deneyinin başlangıçta 14 gün sürmesi planlanmıştı ancak katılımcı öğrencilere olanlardan dolayı altıncı günden sonra durdurulması gerekti. Gardiyanlar yetkilerini kötüye kullanmaya mahkumlar ise aşırı stres ve endişe belirtileri göstermeye başlamıştı. Deneyde mahkumların ve gardiyanların istedikleri şekilde etkileşim kurmalarına izin verildi ancak etkileşimler düşmanca ve hatta insanlık dışıydı. Gardiyanlar, mahkumlar pasif ve depresif hale gelirken mahkumlara karşı saldırgan ve istismarcı davranmaya başladılar. Mahkumların beşi ağlama ve akut anksiyete gibi ciddi olumsuz duygular yaşamaya başladı ve çalışma bitmeden serbest bırakılmaları gerekti.   

     Araştırmacılar bile durumun gerçekliğini gözden kaçırmaya başladılar. Hapishane müdürü olarak görev yapan Zimbardo, yüksek lisans öğrencisi Christina Maslach, simüle edilmiş hapishanedeki koşullara ve denemeye devam etme ahlakına itirazlarını dile getirene kadar hapishane gardiyanlarının kötü davranışlarını göz ardı etti.

     Zimbardo daha sonradan yazdığı The Lucifer Effect (Şeytan Etkisi) kitabında bu durumu şu cümlelerle ifade etmiştir. "Sadece birkaç kişi, ahlak ve dürüstlüğün bir çeşitliliğini korurken güç ve hakimiyet için durumsal ayartmalara karşı koyabildi; Açıkçası, o asil sınıf arasında değildim." 

STANFORD HAPİSHANE DENEYİNİN SONUÇLARI NE ANLAMA GELİYOR?

      Zimbardo ve meslektaşlarına göre, Stanford Hapishane Deneyi, durumun insan davranışında oynayabileceği güçlü rolünü gösteriyor. Gardiyanlar bir iktidar pozisyonuna yerleştirildikleri için, genellikle günlük yaşamlarında veya diğer durumlarda hareket etmeyecekleri şekilde davranmaya başladılar. Kendilerinin kontrol edemediği bir duruma yerleştirilmiş mahkumlar ise, pasif ve depresif olmaya başladılar. 

STANFORD HAPİSHANE DENEYİNİN ELEŞTİRİLERİ

     Stanford Hapishane Deneyi, etik dışı araştırmalara örnek olarak gösterilmektedir. Deney bugün araştırmacılar tarafından tekrarlanamadı çünkü Amerikan Psikoloji Derneği Etik Kodu da dahil olmak üzere çok sayıda etik kodun oluşturduğu standartları karşılamamaktadır. Zimbardo, çalışma ile ilgili etik sorunları kabul ederek,  "Çalışmayı planlanandan bir hafta önce bitirmiş olsak da, yeterince erken bitirmedik." demiştir. 

  Diğer eleştirmenler, çalışmanın çeşitli faktörlerden dolayı genelleştirilebilirlikten yoksun olduğunu düşünmektedir. Katılımcıların temsili olmayan örneği (çoğunlukla beyaz ve orta sınıf erkekler), sonuçların daha geniş bir nüfusa genelleştirilmesini zorlaştırmaktadır. Çalışma ayrıca ekolojik geçerliliği olmadığı için eleştirilmektedir. Araştırmacılar bir hapishane ortamını yeniden yaratmak için ellerinden geleni yaptılar ancak hapishane yaşamının tüm çevresel ve durumsal değişkenlerini mükemmel bir şekilde taklit etmek mümkün değildir. Bazı eleştirilere rağmen, Stanford Hapishane Deneyi, durumun insan davranışını nasıl etkileyebileceğine dair anlayışımızı değiştiren önemli bir çalışmadır. 

     Irak'taki Ebu Gureyb hapishanesinde yaşanan olaylar ve mahkumlara yapılan işkenceler bildirildikten sonra çalışma son zamanlarda dikkat çekti. Zimbardo'nun kendisi de dahil olmak üzere birçok insan, Ebu Gureybdeki istismarların Zimbardo'nun deneyinde gözlemlenen benzer sonuçların gerçek dünyadaki örnekleri olabileceğini öne sürüyor. 

STANFORD HAPİSHANE DENEYİ: 40 YIL SONRA

     2011 yılında, Stanford Mezunları Dergisi, deneyin 40. yıldönümü şerefine ünlü Stanford Hapishane Deneyi'nin büyüleyici bir retrospektifini içeriyordu. Makale, Zimbardo, diğer araştırmacılar ve çalışmaya katılan bazı kişiler de dahil olmak üzere deneyde yer alan birkaç kişiyle yapılan röportajları içeriyordu. Richard Yacco deneydeki tutsaklardan biriydi ve şimdi bir devlet okulunda öğretmen olarak çalışıyor. Deneyimiyle ilgili düşüncelerini şu şekilde ifade etti:

“Deneyle ilgili ilginç olduğunu düşündüğüm bir şey, toplumun size bir rol verdiğine inanıyorsanız, o rolün özelliklerini üstleniyor musunuz? Oakland'daki bir şehir içi lisesinde ders veriyorum. Bu çocuklar korkunç şeylere tanık olmak için deneylere katılmak zorunda değiller.  Ama meslektaşlarımı ve beni hayal kırıklığına uğratan şey, bu çocuklar için büyük fırsatlar yaratıyor olmamız, onlara büyük destek vermemiz, neden bundan yararlanmıyorlar? Neden okulu bırakıyorlar? Neden okula hazırlıksız geliyorlar? Bence hapishane çalışmasının gösterdiği en büyük nedenlerden biri toplumların kendileri için yarattığı rolü üstlenmeleri.  Stanford Hapishane Deneyine katılmak, öğrencilerle kullanabileceğim ve paylaşabileceğim bir deneyimdi. Bu deneyim, gençliğimde hayatımın bir haftasıydı ve burada 40 yıl sonra, ve hala insanların ilgilendiği toplum üzerinde yeterince etkisi olan bir şey. Neye karışacağınızı asla bilemezsiniz, bu hayatınızda belirleyici bir andır. "

     2015 yılında deney, 1971’de yapılan çalışmanın olaylarını içeren Stanford Hapishane Deneyi başlıklı bir filmin konusu oldu.